Ayvalık Cunda Adası, Rum Patrikhanesi’nin seyir defterinde önemli bir rol oynar. Bu yarım adada, Osmanlı döneminde Papaz İkonomos, (Ayvalık'ın kurucusu olduğu da ileri sürülür) ilk papaz mektebini açmış, okulun esas amacı ortaya çıktığında ise zamanla faaliyeti önlenmiştir. Tarihi önemi ve lojistik açıdan, Yunan Adaları’na olan kısa mesafesi göz önüne alındığında ise Cunda’nın önemi daha iyi anlaşılır. Zira bu mektep için izin alınırken çocuklara temel Hıristiyanlık bilgilerinin öğretileceği ortaya konsa da zamanla Osmanlı’nın başına belâ bir yer halini almıştır. Rumların Osmanlıya karşı ayaklanma hareketinin ilk adımları Cunda Adası’nda atılmıştır. Patrikhane’nin davranışlarında hep simgesel adımlar olduğunu bilmekteyiz. Bu bağlamda Cunda’daki ilk papaz okulunun duygusal olarak ağırlığı daima süregelmiştir ve bu duygusal ve simgesel bağlılık halen süregelmektedir.Cumhuriyet sürecinde, Rum Patrikhanesi tarafından tayin edilen Cunda Adası Metropoliti aynı zamanda Heybeliada Ruhban Okulu’ndan da sorumlu metropolit olarak atanmakta ve okulda kendisine simgesel olarak bir makam odası tahsis edilmekteydi.
Anadolu’da bu kadar çok kilise varken özellikle sanki pilot bölge olarak Cunda Adası üzerinde yoğunlaşılmasının nedeni, Patrikhane’nin bu bölgeye tarihsel açıdan verdiği önemi bir kez daha ortaya koymaktadır. Heybeliada Ruhban Okulu’na ve açılmasına verilen önem, tarihteki bu ilk Rum Papaz Okulu’na ve bunun coğrafi merkezi olan Cunda Adası’nı da ayrıca ruhani bir anlam yüklemeyi de anlaşılır kılmaktadır.
Cumhuriyet dönemi süresince Cunda Adası Metropolitliği var iken kısa bir süre önce Ayvalık Metropolitliği de ihdas edildi ve geçtiğimiz yıl içinde bir ilk olarak, Heybeliada Ruhban Okulu’ndan sorumlu metropolit olarak Bursa Metropoliti görevlendirildi. Bursa Metropoliti Elpidophoros Lambriniadis’in aynı anda Heybeliada Ruhban Okulu’ndan da sorumlu olarak atanmış olmasında “Bunda ne var? “denebilir.
Fakat bu güne değin Cunda Adası Metropoliti simgesel olarak aynı zamanda Ayvalık dini coğrafyasından da sorumlu (dini yetki alanı= eparhiya) iken bu gün ayrıca bir de Ayvalık Metropoliti tayin edilmesi dikkat edilmesi gereken bir başka husustur. Zira bu coğrafi alanlarda halen Rumluğun esamesi bulunmamaktadır. Bu dini yetkililerin (metropolitler) o alanlarda ne işe yarayacakları da bir bilinmez iken mesela Bursa Metropoliti’nin aniden Kütahya ile de ilgilenmeye başlaması ve orada da metruk bir kilisenin aniden değer kazanması dikkat çekicidir. Elpidophoros Lambriniadis, geçtiğimiz sene içinde Mudanya/ Tirilye’de metruk 2 kilisenin mülkiyetinin Patrikhane kullanımı için satın alınmasında da başrolü oynadı…
Oysaki Türkiye’nin azınlıklara ve bilhassa Rum Ortodoks azınlığa yönelik olarak verdiği haklar çerçevesinde, Vakıflar Kanunu’na eklenen geçici madde ile azınlık vakıflarının taşınmaz mallarının iadesine karar vermesi ve Sümela Manastırı’nda Rum Ortodoks vatandaşların ibadetine izin vermesi ancak bu iyi niyetlere hiçbir karşılık görmemesi/görememesi göz ardı edilmemelidir.
Cunda Adası ve Havalisindeki Eski Kiliseler
Aya Triyada: İlk inşa edilen kilisedir, 1865'te yeniden inşa edildiği bilinmektedir. Bakkal Sokağı’ndaki bir arsa üzerindedir.
Ayios Dimitriyos : Doğuya bakan yönde, yel değirmenlerine yakın bir yerde olduğu hakkında sadece rivayetler bulunmaktadır.
Panayia Kilisesi : 1850'de ikinci kez inşa edilmiş olan bu kilisenin Bakkal Sokağının başında, iki ve bir yarım duvarı kalmıştır.
Ayios Pandeleymon : Kayıtlara göre kuzeybatıda bulunuyormuş. Aşağıdaki Ayios Nikolaos Kilisesi gibi, denizciler tarafından azizlerin anısına inşa edildiği rivayet edilmektedir.
Ayios Nikolaos : Kuzeybatıda ve Azizlerin anısına inşa edilmiş olduğu bilinmektedir.
Profiti İliya Kilisesi : Eskiden Kurufitilya denilen tepenin zirvesinde bulunuyordu. Zaman içersinde yıkıldı. Kurtuluş Savaşının ilk asker kurşununun anısına tepeye "İlk Kurşun Tepesi" dendii. Şimdi bu tepede Rehabilitasyon Merkezi olarak kullanılan büyük bir yapı mevcut bulunmaktadır.
Ayos Dimitriyos : Şimdiki Halk Eğitim Merkezi'nin yerinde bulunan kilise 1945 yılına dek cami,sonra da Erkek Sanat Okulu Atölyesi olarak kullanıldı.
Ayios Yannis : Cumhuriyet'ten bu yana cami olarak kullanılıyor. Çarşı Camii ya da Saatli Camii olarak biliniyor. 1944 depreminde saat ve çan kulesinin üstü yıkılınca saatiyle anılmaya başlanmıştır.
Meryemana Kilisesi : Yılı bilinmemektedir. Ayvalık'ın alınışından sonra, çıkan bir yangında kül olmuştur. İkinci Pazar yerinde (Küçük Pazar), bulunuyordu. Ayvalık Despotunun ikametgâhı da aynı yerdeydi.
Ayios Yorgi : Şimdiki Çınarlı Camii’dir.
Kato Panayia Kilisesi : Hayrettinpaşa Mahallesi’nde, Gazi İlköğretim Okulu avlusundadır. Hayrettinpaşa Camii olarak ayaktadır. Ayvalık'ın kurucusu olduğu ileri sürülen, Papaz İkonomos'un, kimsesiz kız çocukları için yaptırdığı kaydedilen "Kız Yetiştirme Yurdu" adlı külliyenin bir parçasıydı.
Faneromeni Kilisesi (Ayazma) : Hüsnü Uğural Stadı’na giden yol üzerindeki sokaktadır. İçindeki su (ayazma) kutsal sayılmaktadır.
Aya Triyada : 13 Nisan Caddesi’nde bulunuyordu. Şu an yerinde Abdulvahit Sağlam İlköğretim Okulu bulunmaktadır.
Ayios Nikolaos : Aynı yol üzerinde Aya Triyada Kilisesi’nden biraz ileride solda bulunuyordu. Biberli Cami adıyla ayaktadır fakat kullanılmamaktadır.
